Archeobotanika, czyli o szczątkach roślinnych odnajdywanych na stanowiskach archeologicznych
mgr inż. Małgorzata Dylewska
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Od najdawniejszych czasów rośliny odgrywały bardzo ważną rolę w życiu człowieka. Otaczające go zbiorowiska roślinności stanowiły źródło pożywienia, lekarstw, paszy dla zwierząt, materiału budulcowego, czy też ozdób. Zasiedlając wybrane przez siebie środowisko, człowiek zaczął dostosowywać je do własnych potrzeb. Jakie były tego konsekwencje? W jaki stopniu działalność człowieka ukształtowała współczesne krajobrazy roślinne? Jak wyglądały minione paleośrodowiska? Jakie rośliny uprawiali pierwsi osadnicy? Na te i podobne pytania stara się odpowiedzieć archeobotanika.
Termin „archeobotanika” zaproponował w 1959 roku duński badacz H. HELBᴁK, definiując ją jako naukę, która bada wzajemne związki między roślinami a człowiekiem w przeszłości na podstawie materiałów odnajdywanych podczas prac archeologicznych. Zainteresowanie szczątkami roślinnymi pojawiło się jednak wcześniej, na początku XIX wieku. Już w 1865 r., botanik O. HEER przedstawił szeroko zakrojoną analizę roślinności pochodzącej ze szwajcarskich osad z neolitu i epoki brązu. Oprócz oznaczeń gatunkowych, badacz podjął się rekonstrukcji ówczesnego typu gospodarki czy też określenia pokrewieństwa znalezionych roślin uprawnych do gatunków współcześnie występujących. Ze względu na tak wieloaspektowe podejście do tematu, O. HEERA uznano za ojca archeobotaniki.
W ramach archeobotaniki realizowanych jest kilka kierunków badawczych:
– powstawanie i rozprzestrzenianie się roślin uprawnych (historia ewolucji gatunków roślin)
– rozwój gospodarki rolnej
– powstawanie i kształtowanie się roślinności synantropijnej (zasiedlającej miejsca pobliskie siedzibom ludzkim, siedliska przekształcone przez człowieka i zwierzęta hodowlane),
– znaczenie roślin uprawnych i synantropijnych w kształtowaniu działalności gospodarczej (produkcja żywności i innych wyrobów, handel)
– rozpoznawanie dzikich roślin zbieranych do celów użytkowych (pożywienie, ubiór, poszycie chat itp.).
Pozostałości roślinne stanowiące materiał badawczy archeobotaniki dzieli się na dwie zasadnicze grupy:
- Szczątki makroskopowe – widoczne gołym okiem lub przy nieznacznym powiększeniu; odnajdywane w formie storfiałej, zwęglonej, wysuszonej, zmineralizowanej lub jako odciski. Najczęściej są to owoce, nasiona, drewno, źdźbła
i liście traw. - Szczątki mikroskopowe – widoczne jedynie pod mikroskopem; zalicza się do nich sporomorfy (ziarna pyłku roślin kwiatowych i spory roślin zarodnikowych), okrzemki (jednokomórkowe glony) oraz fitolity (ciała krzemionkowe odkładające się
w komórkach różnych organów żywych roślin).
Rys. 1. Wybrane szczątki makroskopowe roślin obecne w osadach średniowiecznych na terenie Krakowa: 1 – owocki szczwołu plamistego (Conium maculatum), 2 – owocki kocimiętki właoeciwej (Nepeta cataria), 3 – nasiono chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus) i konopi siewnych (Cannabis sativa), 4 – nasiono maku lekarskiego (Papaver somniferum), 5 – owoc kozłka (Valeriana sp.), 6 – zwęglony koszyczek rumianku pospolitego (Chamomilla recutita), 7 – nasiono portulaki (Portulaca oleracea), 8 – nasiono siwca pomarańczowego (Glaucium corniculatum). Skala oznacza 1 μm (źródło: Wasylikowa K, Wacnik A, Mueller-Bieniek A, GEOLOGIA 2009, 35, 1, s. 91 )
Do analizy pozostałości roślinnych początkowo wykorzystywano sprzęt optyczny, komputer, zbiory porównawcze, podstawową literaturę przedmiotu oraz laboratorium do maceracji prób. Z czasem przedstawione zaplecze badawcze zaczęto wzbogacać o nowe techniki zaczerpnięte z innych dziedzin nauki. W latach 70 – tych XX wieku podjęto pierwsze próby zastosowania chemotaksonomii – analizy związków chemicznych do identyfikacji szczątków roślin, czego celem było przede wszystkim odtworzenie bazy pokarmowej badanych społeczności. W tym samym czasie zaczęto korzystać także z metod biologii molekularnej, co okazało się punktem przełomowym dla rozwoju archeobotaniki. Analiza porównawcza DNA i białek umożliwiła
w znacznym stopniu wyjaśnić tak ważne zagadnienia jak pokrewieństwo między taksonami różnej rangi, mechanizmy ich ewolucji, czy historia udomowienia najważniejszych roślin uprawnych. W latach 80 – tych zaczęto z kolei wdrażać do badań archeobotanicznych metody fizykochemiczne, m.in. elektronowy rezonans spinowy (ESR) umożliwiający ustalenie temperatury jakiej był poddany analizowany materiał roślinny, czy optyczną spektroskopię emisyjną (OES), wykorzystywaną do oznaczania pierwiastków głównych i śladowych
w badanym materiale, na podstawie czego można wnioskować o warunkach życia (wpływ środowiska, miejsce pochodzenia próbki).
Literatura:
Lityńska-Zając M, Wasylikowa K: Przewodnik do badań archeobotanicznych. JB Faliński
(red. serii), Vademecum Geobotanicum, Poznań 2005.
Wasylikowa K, Wacnik A, Mueller-Bieniek A: Badania archeobotaniczne w nawarstwieniach historycznych z terenu Krakowa: Metodyka – Stan badań – Perspektywy. GEOLOGIA 2009, 35, 1, 89-101.
Zemanek A, Wasylikowa K: Historia botaniki i archeobotanika w poszukiwaniu
danych o użytkowaniu rooelin w oeredniowiecznym Krakowie. Analecta, Studia i Materiały z Dziejów Nauki 1996, 5, 1 (9), 123–138.
