Charakterystyka ogólna jezior i ich podział ze względu na harmoniczność

 CHARAKTERYSTKA OGÓLNA JEZIOR

Specyfika jezior, warunkowana już w samej ich definicji, nadaje tej grupie ekosystemów wodnych charakterystyczne cechy, pozwalające na odróżnienie ich od takich zbiorników jak na przykład stawy, a także na dokładne określenie morfologii misy jeziornej. Ten drugi aspekt, przez wielu autorów (Kajak, 2001; Szmeja, 2006; Choiński, 2007) jest opisywany na podstawie analizy specyficznych elementów, takich jak długość, szerokość, powierzchnia, głębokość misy jeziornej czy stopień uwyspienia i rozwinięcia linii brzegowej, określanych wspólnie mianem morfometrii jezior (Tab. 1) Ustalenie wszystkich czynników ma istotne znaczenie w określaniu ewolucji jezior, wielkości zasobów wodnych i porównywaniu poszczególnych jezior oraz procesów, które w nich zachodzą (Choiński, 2000). Mnogość parametrów, za pomocą których można opisać te zbiorniki, ma istotny wpływ na ich ogromną różnorodność. Jednak ekosystemy jeziorne wykazują pewne cechy wspólne, w dużej mierze decydujące o przynależności do tej grupy akwenów. W każdym jeziorze wyróżnia się najczęściej dwie główne strefy: litoral i profundal (Kajak, 2001; Strzelec i in., 2010). Bajkiewicz-Grabowska i Mikulski (2011) wyszczególniają strefę przybrzeżną – litoral oraz toń wodną (pelagial), a obecność strefy otchłani (batialu) przypisują wyłącznie jeziorom bardzo głębokim. Szmeja (2006) wydziela następujące po sobie strefy dna: litoral, sublitoral i profundal, natomiast pelagial definiuje jako toń wodną od góry ograniczoną środowiskiem powietrznym, a od dołu wymienionymi wyżej strefami dna (Ryc. 1).

Ryc. 1. Strefy jeziora i uwarstwienie mas wody (wg Szmei, 2006)

[table id=2 /]

Tab. 1. Charakterystyka wybranych elementów morfometrii jezior (zestawiono wg Szmei, 2006; Choińskiego, 2007; Bajkiewicz-Grabowskiej i Mikulskiego, 2011).

Litoral

stanowi najpłytszą część misy jeziornej i określany jest mianem strefy przybrzeżnej (Szmeja, 2006); charakteryzuje się najwyższą produktywnością i różnorodnością biologiczną (Kairesalo i in., 1992). Wpływ litoralu na produkcję biologiczną jeziora jest znaczny. W związku z położeniem tej strefy, przepływają przez nią wody z terenów przyległych (niosące rozpuszczone sole mineralne); tutaj również następuje najsilniejsze nagrzewanie wody, co przyspiesza przebieg procesów biologicznych i chemicznych (Bernatowicz i Wolny, 1974). Z uwagi na jego wyjątkową rolę oraz różnice między litoralami różnych jezior wyróżniono kilka typów litoralu (Bernatowicz i Wolny, 1974). Podstawą do klasyfikowania tej strefy są między innymi: wielkość jeziora, rodzaj i kąt nachylenia podłoża oraz struktura roślinności (Szmeja, 2006). Wyróżnia się: litolitoral, psammolitoral i psammolitoral z helofitami wielkojeziornymi, fitolitoral wielkojeziorny, śródjeziorny oraz małojeziorny, fitolitoral stawowy, bagienny, zanikający i sztucznie zmieniony. Często w obrębie litoralu wyróżnia się podstrefy: epilitoral – obejmujący pas lądu i stanowiący najbardziej zewnętrzną i całkowicie nadwodną część litoralu, eulitoral – właściwa strefa przybrzeżna, sublitoral – fragment dna znajdujący się poniżej granicy występowania roślinności i bardzo często obejmujący stok jeziora, czyli obszar gwałtownego spadku dna (Pliński, 1992). Profundal (dno właściwe), to głębia jeziorna z osadami sedymentacyjnymi i leżąca zwykle poniżej zasięgu promieniowania fotosyntetycznie czynnego; woda jest tutaj chłodna i zamieszkała przez organizmy osiadłe, bentoniczne. Do eulitoralu i sublitoralu zaliczane jest dno wraz z warstwami wody znajdującymi się nad nim, czyli z pelagialem, natomiast profundal obejmuje jedynie osady i skały denne bez pelagialu (Strzelec i in., 2010). Cechą charakterystyczną toni wodnej jest uwarstwienie, za przyczynę którego uważa się promieniowanie słoneczne. Głębokość, na jaką dociera światło, determinowana jego intensywnością i obecnością sestonu w wodzie, ma istotny wpływ na tworzenie się odmiennych warstw pod względem termiki, oświetlenia i spektrum barw światła (Ryc. 2) (Tab. 2) (Szmeja, 2006).

 

Ryc. 2. Stratyfikacja termiczna jezior i dynamika mas wody (wg Szmei, 2006).

[table id=3 /]

Tab. 2. Dynamika mas wody w okresie cyrkulacji i stagnacji z uwzględnieniem charakterystyki
stref toni wodnej (zestawiono wg Rudnickiego i in., 1971; Kubiaka i Tórz, 2006; Szmei, 2006).

Intensywność przenikania promieni słonecznych warunkuje również obecność stratyfikacji świetlnej (Szczerbowski i in., 1993). Maksymalnie naświetloną, górną strefę jeziora nazywa się fotyczną lub eufotyczną – dociera tutaj przynajmniej 1% promieniowania fotosyntetycznie czynnego, a produkcja tlenu w procesie fotosyntezy przewyższa jego zużycie w procesach oddychania (Strzelec i in, 2010). Strefa afotyczna jest położona najgłębiej i pogrążona całkowicie w ciemności; dochodzi do niej mniej niż 1% fotosyntetycznie czynnego promieniowania, co skutkuje tym, iż życie w takiej strefie jest w dużej mierze ograniczone (Szymelfenig, 2008). Granicę między tymi strefami stanowi obszar dysfotyczny, kompensacyjny, w którym na skutek słabego przenikania światła następuje zrównoważenie produkcji tlenu i jego zużycia – proces fotosyntezy jest zdolny zapewnić jedynie własną, całodobową przemianę materii organizmu roślinnego, a ilość światła wystarcza dla reakcji świetlnej zwierząt, np.
wędrówek dobowych zooplanktonu (Żmudziński i Pęczalska, 1984; Szymelfenig, 2008). Badania prowadzone w jeziorach często obejmują analizy procesów biologicznych, chemicznych i fizycznych w wymienionych strefach. Przykładem mogą być badania Grześkowiaka i in. (2010) dotyczące modelowania działań ochronnych w zlewniach jezior. Wśród obszarów wybranych do analizy wyszczególniono jako dwa odrębne stanowiska strefę dysfotyczną i fotyczną jeziora. Wyznaczono je na podstawie pomiarów przezroczystości wody, wykonanych za pomocą krążka Secchi’ego.

PODZIAŁ JEZIOR – INFORMACJE OGÓLNE

Ekosystemy jeziorne charakteryzują się dużą różnorodnością. Jest ona wynikiem wielopłaszczyznowego i równoczesnego oddziaływania licznych czynników na środowiska wodne (Mikulski, 1982). Zdaniem Choińskiego (2000), wpływ na funkcjonowanie zbiornika wodnego mają głównie warunki klimatyczne, zlewnia jeziora, jego misa i dynamika wód. Biorąc pod uwagę rozmaitość występujących w przyrodzie jezior pojawiła się potrzeba ich sklasyfikowania. Głównym celem takiej kategoryzacji jest wskazanie zróżnicowania pomiędzy poszczególnymi zbiornikami, w zależności od tego, jaki czynnik może służyć do sporządzenia podziału. Istotną funkcją wszelkich typologii, jest również ustalenie podobieństw oraz różnic w obiegu materii i przepływie energii, kluczowych dla przebiegu procesów ewolucji jeziora (Choiński, 2000).

Analizując cechy jezior zwykle jako model do rozważań wykorzystuje się jeziora strefy umiarkowanej. Uzasadnieniem tego jest fakt, że strefa ta najbardziej  5 obfituje w zbiorniki tego typu (Mikulski, 1982). Jednym ze wskaźników, za pomocą których określa się intensywność występowania jezior jest tzw. jeziorność, ustalana jako stosunek łącznej powierzchni jezior do ogólnej powierzchni obszaru branego do analizy
(Ryc. 3a i b).

Ryc. 3. Występowanie jezior:
a – na terenie Europy (1: 0,0-0,5%, 2: 0,5-1,0%, 3: 1,0-2,0%, 4: 2,0-5,0%, 5: 5,0-10,0%, 6:
powyżej 10%, 7: granica maksymalnego zlodowacenia) (wg Choińskiego, 2000)
b – na terenie Polski [1]

Współczesne jeziora dzieli się ze względu na pochodzenie, harmoniczność oraz stan troficzny. Istnieją też kategoryzacje związane z mechanizmem mieszania wód, składem gatunkowym ichtiofauny czy niejednakowymi wymaganiami makrofitów odnośnie środowiska wodnego (typologia florystyczna).

 PODZIAŁ JEZIOR ZE WZGLĘDU NA HARMONICZNOŚĆ

Właściwości fizyczno-chemiczne wody są jednym z czynników środowiskowych, mogących wpływać na dynamikę rozwoju organizmów żywych w jeziorach jak i samych zbiorników (Closs i in., 2004). Jeziora są ekosystemami zmiennymi (Mikulski, 1982), co sprawia, że charakteryzują się postępującą sukcesją. W opisie tego procesu zwraca się uwagę na dwa główne, możliwe kierunki rozwoju tych zbiorników wodnych:

• Harmoniczna sukcesja jezior – kierunek ten obserwujemy, gdy czynniki środowiskowe są zrównoważone i żaden z nich nie występuje w przewadze lub nie dominuje w sposób ostry i zdecydowany (Kajak, 2001). Za przekształceniami w obrębie czynników środowiskowych podążają zmiany w parametrach różnych cech zbiornika. W przypadku harmonicznego rozwoju zbiornika są to drogi prowadzące od oligotrofii do stadium eutrofii. Obserwuje się zatem równoległe zwiększanie się zasobów materii organicznej i biogenów (które wpływają na wspomniane już parametry cech jeziora) powodując m.in. wypłycanie się akwenu przez odkładanie osadów, zmiany hydrochemiczne i inne (Mikulski, 1982). Jednak w takiej sytuacji żaden z tych elementów nie zaznacza swej przewagi.

 

• Nieharmoniczna sukcesja jezior – taki kierunek zmian następuje w sytuacji, gdy któryś z czynników środowiskowych zaczyna dominować  w sposób zdecydowany (Starmach i in., 1978). Przejście ze stanu harmonii w stan dysharmoniczny może mieć miejsce na różnych etapach sukcesji (Choiński, 2007) (Ryc. 4). Zdarza się również, że w związku z naturą podłoża dany zbiornik od początku swojego istnienia ma charakter nieharmonijny. O harmoniczności jeziora decydować może czynnik pochodzący ze zlewni lub przemian w obrębie samego zbiornika (Mikulski, 1982).

Ryc. 4. Możliwe stadia rozwoju jezior (wg Choińskiego 2007, za Wiszniewskim 1953)

Wśród jezior harmonicznych, w których trofia jest kluczowym czynnikiem wyznaczającym warunki życia, wyróżniamy dwa zasadnicze typy: oligotroficzny i eutroficzny. Niektórzy autorzy (Stańczykowska, 1975; Mikulski, 1982; Chełmicki, 2001) wyszczególniają także typ pośredni: mezotroficzny.

Jeziora oligotroficzne
Jeziora oligotroficzne charakteryzują się małą zawartością substancji biogennych, przede wszystkim związków azotu i fosforu(Starmach i in., 1978; Strzelec i in., 2010). Są to zbiorniki głębokie, zlokalizowane głównie na terenach o podłożu skalistym, mało żyznym (Stańczykowska, 1975). Woda w takich jeziorach jest czysta, wykazuje dużą przejrzystość oraz barwę niebieską, niebieskozieloną lub szafirową (Starmach i in., 1978). W związku z duża przezroczystością wody występuje przenikanie promieni słonecznych i ogrzewanie wody do znacznej głębokości (Strzelec i in., 2010). Cechą charakterystyczną są dobre warunki tlenowe, związane z niewielką ilością detrytusu oraz uboga roślinność wyższa i glony; nie obserwuje się zakwitów wody (Kajak, 2001). Dalszy rozwój jeziora oligotroficznego, zależnie od warunków panujących w zlewniczy procesów endogennych, może być różnoraki (Ryc. 4) jednak końcowym stadium ewolucji tego typu zbiornika jest jezioro eutroficzne. Przykładami jezior oligotroficznych w Polsce są jeziora górskie, między innymi Morskie Oko (Ryc. 5) czy 8 jeziora lobeliowe, położone na Pomorzu Zachodnim, w Borach Tucholskich i Pojezierzu Kaszubskim (Kraska i in., 1996) (Ryc. 6).

Ryc. 5. Morskie Oko jako przykład jeziora oligotroficznego [2]

Ryc. 6. Jezioro Bobięcińskie Wielkie – największe jezioro lobeliowe w Polsce [3]

Jeziora mezotroficzne

Zwrotem mezotroficzny określa się stan umiarkowanej żyzności wód, wynikający z niedużej ilości nutrientów i substancji organicznych w zbiorniku wodnym (Magnuszewski i Soczyńska, 2001). Jezioro mezotroficzne wykazuje stan pośredni pomiędzy krańcowo przeciwstawnymi typami: oligo- i eutroficznym (Stańczykowska, 1975; Chełmicki, 2001). Harmoniczny rozwój jezior prowadzi najpierw do mezotrofii, a ostatecznie do eutrofii (Mikulski, 1982). Sukcesja ekologiczna podążająca tą drogą,  9 może przebiegać przez stadium jeziora α–mezotroficznego i β–mezotroficznego (Ryc. 4). Jeziora α–mezotroficzne charakteryzują się niewielką ilością biogenów oraz rzadkimi zakwitami wody. W okresie wegetacyjnym przejrzystość wody waha się w granicach 4 do 7 metrów, a natlenienie w głębszych strefach wynosi 20-60 % nasycenia. Roślinność wyższa na brzegu dość dobrze rozwinięta (Choiński, 2007).

Jeziora βmezotroficzne określane są jako względnie żyzne i bogate w substancje organiczne. Zakwity wody mogą występować, choć nie należą do zjawisk częstych. W okresie wegetacyjnym przejrzystość wody wynosi od 3 do 5 metrów, a nasycenie tlenem w warstwie naddennej nie przekracza 30%; roślinność brzegowa dobrze rozwinięta (Choiński, 2007). Na obszarze Polski do jezior tego typu zalicza się jezioro Białe Wigierskie, położone na terenie Wigierskiego Parku Narodowego, charakteryzujące się β-mezotroficznym podtypem użyźnienia (Ryc. 7).

Ryc. 7. Białe Wigierskie jako przykład jeziora mezotroficznego [4]

Jeziora eutroficzne
Za przyczynę nadmiernego wzrostu żyzności jezior odpowiada proces zwany eutrofizacją, czyli wzbogacaniem wód w substancje biogenne – głównie związki azotu i fosforu (Kajak, 2001; Szmeja, 2006). Jeziora eutroficzne stanowią końcowy etap harmonicznej sukcesji ekologicznej tych akwenów (Ryc. 4). Zlokalizowane są one na terenach o żyźniejszych glebach, w porównaniu z tymi, na których występują zbiorniki oligotroficzne (Strzelec i in., 2010). Charakteryzują się niewielką głębokością na skutek odkładania osadów powstałych w związku z przewagą procesów osadowych nad rozkładem (Mikulski, 1982) (Ryc. 8). W przydennych warstwach wody w strefie  10 głębinowej (profundal) występują często deficyty tlenowe (Stańczykowska, 1975), a czasem nawet warunki beztlenowe (Strzelec i in., 2010). Kompilacja niedostatecznej redukcji materii organicznej oraz warunków beztlenowych prowadzi do procesów gnilnych, stąd charakterystyczne, ciemne zabarwienie osadów dennych (skutek nagromadzenia siarczków) (Chełmicki, 2001). Duża zawartość nutrientów powoduje wzmożony wzrost biomasy planktonu (efektem jest żółtozielona barwa wody w zbiornikach eutroficznych), mogący w efekcie zakończyć się zakwitami wód (Chełmicki, 2001; Kajak; 2001). Bujna jest również roślinność naczyniowa strefy litoralu.

 

Ryc. 8. Porównanie jezior oligotroficznych (A) i eutroficznych (B) (wg Strzelec i in.,
2010, za Stańczykowską, 1975)

Podział jezior dokonany według stanu użyźnienia przyjmuje czasem skalę pięciostopniową, w odróżnieniu od postaci dwu- lub trójstopniowej określającej główne typy: oligo-, mezo- oraz eutroficzny (Chełmicki, 2001; Szmeja, 2006). Pięciostopniowa skala obejmuje dodatkowo jeziora ultraoligotroficzne oraz hipertroficzne; te ostatnie cechują się tak znacznym stężeniem związków azotu i fosforu, że z punktu widzenia bilansu tych pierwiastków w ekosystemie jest ono interpretowane jako zbyt duże (Szmeja, 2006). Końcowym etapem sukcesji jezior eutroficznych może być staw, torfowisko niskie lub las mieszany. Jako przykład jeziora o charakterze eutroficznym w Polsce wyróżnia się m.in. Jezioro Ślepian, położone w województwie warmińskomazurskim (Ryc. 9).

Ryc. 9. Jezioro Ślepian jako przykład jeziora eutroficznego [5]

W obrębie jezior dysharmonicznych, w których jeden z czynników środowiskowych występuje w nadmiarze i zaczyna dominować, wyróżnia się między innymi jeziora dystroficzne (polihumusowe). Mikulski (1982) zalicza do tej grupy także jeziora słone.

Jeziora dystroficzne

Zbiorniki tego typu mogą tworzyć się z różnych stadiów harmonicznego  rozwoju jeziora; zdarza się, że powstają z jeziora oligotroficznego, gdy macierzysty zbiornik położony jest na podłożu mineralnym o charakterze kwaśnym i gdy warunki klimatyczne nie sprzyjają eutrofizacji (Mikulski, 1982). Zazwyczaj jednak powstanie jeziora dystroficznego związane jest z położeniem zbiornika na terenach o glebie kwaśnej, wśród lasów iglastych lub torfowisk (Kajak, 2001). Lokalizacja takich jezior sprawia, że do wody dostają się duże ilości substancji humusowych (kwasy huminowe, kwasy fulwowe), nadając jej kwaśny odczyn i charakterystyczne, żółtobrunatne zabarwienie (Stańczykowska, 1975; Chełmicki, 2001). Jeziora o takiej barwie, spowodowanej napływem substancji humusowych, licznie występują w krajach skandynawskich, na przykład w Finlandii (Kajak, 2001). Kwaśny odczyn wody nie sprzyja rozwojowi bakterii, dlatego procesy rozkładu materii organicznej w zbiorniku przebiegają bardzo wolno i zachodzi tu gromadzenie grubej warstwy osadów dennych [6]. Brzegi jezior dystroficznych zarośnięte są mszarami torfowców, które nasuwając się stopniowo na powierzchnię wody, tworzą uginające się kożuchy (Mikulski, 1982) (Ryc. 10).

Ryc. 10. Schemat jeziora dystroficznego z wkraczającym w głąb zbiornika płem torfowcowym [6].

Warunki tlenowe w zbiornikach polihumusowych przypominają te, które spotykane są w jeziorach eutroficznych – wysoki stopień zużycia w hipolimnionie i na dnie; zużycie to nie jest jednak wynikiem procesów biologicznych, jak ma to miejsce w przypadku akwenów eutroficznych, ale wykazuje charakter wiązania chemicznego przez związki fosforu, azotu, żelaza i siarki, zmagazynowane w osadach (Mikulski, 1982). Roślinność jezior dystroficznych jest uboga i zazwyczaj ogranicza się do rosnących na kożuchach mchów typowych gatunków torfowiskowych, takich jak bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata), bagno zwyczajne (Ledum palustre), żurawina błotna (Oxycoccus palustris) czy rosiczki (Drosera) (Kajak, 2001). Wśród zwierząt liczne są chrząszcze i ich larwy m.in. toniaki (Acilius sulcatus), rzadziej pływak żółtobrzeżek (Dytiscus marginalis), a także pluskwiaki (Hemiptera) oraz larwy ważek (Odonata); fauna ryb jest uboga, a czasem brak jej zupełnie. Spotyka się kiełbie (Gobio gobio), karasie (Carassius), czasem liny (Tinca tinca) (Mikulski, 1982). W zbiornikach polihumusowych nie obserwuje się strefy litoralu, a zakwity należą do rzadkości (Stańczykowska, 1975). Zwyczajową nazwą, przyjętą na określanie tego typu jezior jest suchar (Waśkiel, 2008). Najbardziej znane są suchary położone na terenie Wigierskiego Parku Narodowego oraz Parku Narodowego Borów Tucholskich. Rezerwat Zakręt, zlokalizowany na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego, został utworzony w celu ochrony jezior dystroficznych (Ryc. 11) z borem bagiennym Vaccinio-uliginosi Pinetum i grądem subkontynentalnym Tilio-Carpinetum [7].

Ryc. 11. Jezioro dystroficzne na terenie Rezerwatu Zakręt [8]

Jeziora słone i słonawe

Wyróżniane wśród jezior dysharmonicznych jeziora słone i słonawe cechują się brakiem połączenia z morzami, a zmiany ich zasolenia spowodowane są silnym parowaniem. Na terenie Polski podwyższoną zawartość soli zawierają jeziora przymorskie; są to zbiorniki o charakterze mezohalicznym (5-16‰) (Mikulski, 1982).

PODSUMOWANIE
Prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów decyduje o możliwości życia na kuli  ziemskiej, stąd niezwykle istotne jest poznanie ich struktury i właściwości. W przypadku jezior zadanie to jest szczególnie trudne, gdyż charakteryzują się one ogromną różnorodnością, a procesy zachodzące w poszczególnych zbiornikach mogą być bardzo odmienne. Niezależnie od zróżnicowania jezior pod względem genezy misy jeziornej i jej kształtu oraz typu rybackiego, miktycznego lub florystycznego, zjawiska wynikające ze zwiększenia stopnia industrializacji, urbanizacji i intensyfikacji rolnictwa, przyspieszają rozwój jezior w kierunku wzrostu ich trofii. Naturalne procesy obiegu związków azotu i fosforu ulegają zaburzeniu, co skutkuje postępującą eutrofizacją zbiorników wodnych, która jest obecnie uważana za największe zagrożenie dla różnorodności biologicznej siedlisk słodkowodnych. Kategoryzacja harmoniczna jezior jest w tym względzie szczególnie istotna, gdyż pomaga w odpowiedni sposób zaklasyfikować zbiorniki wodne w kontekście ich trofii oraz przewidzieć dalszy rozwój jeziora. Takie zabiegi ułatwiają podjęcie konkretnych działań, mających na celu ograniczenia postępującej eutrofizacji jezior.

PIŚMIENNICTWO:
1. Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z. 2011. Hydrologia ogólna. PWN,  Warszawa. ss. 338
2. Bernatowicz S., Wolny P. 1974. Botanika dla limnologów i rybaków. PWRiL,  Warszawa. ss. 517
3. Chełmicki W. 2001. Woda. Zasoby, degradacja, ochrona. PWN, Warszawa. ss.  305
4. Choiński A. 2000. Jeziora kuli ziemskiej. PWN, Warszawa. ss. 202
5. Choiński A. 2007. Limnologia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. ss. 547
6. Closs G., Downes B., Boulton A. 2004. Freshwater Ecology: A scientific Introduction. Blackwell Publishing, United Kingdom. ss. 221
7. Grześkowiak A., Nowak B., Bedryj M. 2010. Analiza wielokryterialna w modelowaniu działań ochronnych w zlewniach jeziornych. Materiały konferencyjne: Zarządzanie zasobami wodnymi w dorzeczu Odry, 161-171.
8. Kairesalo T., Lehtovaara A., Saukkonen P. 1992. Littoral-pelagial interchange and decomposition of dissolved organic matter in a polyhumic lake. Hydrobiologia, 229: 199-224.
9. Kajak Z. 2001. Hydrobiologia – Limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. ss. 359
10. Kraska M., Piotrowicz R., Klimaszyk P. 1996. Jeziora lobeliowe w Polsce.  Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 3: 5-25.
11. Kubiak J., Tórz A. 2006. Thermal regime of the biggest dimictic lakes of Western Pomerania region. Limnological Review, 6: 155-162. 
12. Magnuszewski A., Soczyńska U. 2001. Międzynarodowy Słownik Hydrologiczny. PWN, Warszawa. ss. 250
13. Mikulski J. 1982. Biologia wód śródlądowych. PWN, Warszawa. ss. 491
14. Pliński M. 1992. Hydrobiologia ogólna. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. ss. 189.
15. Rudnicki A., Waluga J., Waluś T. 1971. Rybactwo Jeziorowe. Państwowe  Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. ss. 402
16. Stańczykowska A. 1975. Ekologia naszych wód. Wydawnictwa Szkolne i  Pedagogiczne, Warszawa. ss. 210
17. Starmach K., Wróbel S., Pasternak K. 1978. Hydrobiologia. Limnologia. PWN,  Warszawa. ss. 620
18. Strzelec M., Spyra A., Serafiński W. 2010. Biologia wód śródlądowych. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. ss. 143
19. Szczerbowski J. (red.). 1993. Rybactwo śródlądowe. Instytut Rybactwa  Śródlądowego, Olsztyn. ss. 568
20. Szmeja J. 2006. Przewodnik do badań roślinności wodnej. Wydawnictwo  Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. ss. 467
21. Szymelfenig M., Urbański J. (red.). 1998. Zeszyty Zielonej Akademii, Zeszyt nr  7 – Morze Bałtyckie – o tym warto wiedzieć. Polski Klub Ekologiczny, Gdańsk. ss. 113
22. Waśkiel M. 2008. Wigierski Park Narodowy – praktyczny przewodnik. Oficyna Wydawnicza Multico, Warszawa. ss. 61
23. Żmudziński L., Pęczalska A. 1984. Słownik hydrobiologiczny. PWN, Warszawa. ss. 91

ŹRÓDŁA INTERNETOWE:
[1] http://levis.sggw.pl/~ozw1/zgw/msos//00_01/wodypow/podzialwod.htm#cokolwiek2
[2] http://www.edwardkrzyzak.pl/gory/Morskie_Oko_09_09_01.html
[3] http://odkryjpomorze.pl/pokaz_obiekt-2509.html
[4] http://www.wigry.win.pl/wody.htm
[5] http://romoty.blog.onet.pl/1,DA2010-01,index.html
[6] http://www.park.borytucholskie.info/index.php?lg=&a=102
[7]http://www.agroportal.net.pl/podroze-dalekie-i-bliskie/charakterystyka-jeziordystroficznych-w-rezerwacie-z.html
[8] http://www.agroportal.net.pl/zdjecia/jeziorko.jpg

Grzegorz Pawelczyk

Instytut Filologii Słowiańskiej, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Śląski, Bankowa 9, 40-007 Katowice