Zawód: entomolog sądowy – część 2 analiza przypadku

Autor artykułu:

Natalia Wiśniewska

Uniwersytet Gdański, Wydział Biologii, Katedra Cytologii i Embriologii Roślin,

absolwentka studiów podyplomowych „Biologia sądowa” Uniwersytetu Gdańskiego

natalia.wisniewska(a)phdstud.ug.edu.pl

Materiał do analizy entomologicznej (w postaci larw w różnych stadiach rozwojowych oraz poczwarek owadów) jest zbierany w czasie oględzin i otwarcia zwłok. Część materiału pozostawia się do hodowli, a pozostałe stadia preimaginalne utrwala w 70% alkoholu etylenowym. Następnie zakonserwowane larwy i poczwarki zostają oznaczone do gatunku.

Omawiany przypadek entomologiczny to zwłoki osoby, które ujawniono w sierpniu 2007 roku w mieszkaniu na terenie Polski. Znajdowały się one z stanie zaawansowanego rozkładu pośmiertnego z częściowym wyschnięciem i zeszkieletowaniem zwłok. Masa ciała wynosiła 27 kg (na 165 cm długości). Rozległe ubytki powłok i narządów wewnętrznych nastąpiły w wyniku żerowania larw.

Podczas oględzin zwłok zebrano 17 poczwarek i 2 wylinki poczwarkowe (puparia) oraz 47 larw. Poczwarki należały do: Protophormia terraenovae (Calliphoridae) (w tym 1 puparium), Fannia spp. oraz do nieoznaczonego gatunku plujek Calliphoridae (w tym 1 puparium). Larwy natomiast stanowiły dwa gatunki muchówek (Piophila casei oraz Hydrotaea capensis) oraz jeden gatunek chrząszcza – Necrodes littoralis z rodziny Silphidae.

Piophila casei

Piophila casei, należący do rodziny sernicowatych (Piophilidae), ze względu na specyficzny sposób poruszania się larw nazywany jest „serowym skoczkiem”. Gatunek ten, rozpowszechniony na świecie, jest pospolitym szkodnikiem magazynowym. Chętnie żeruje na przejrzałych serach, zepsutym mięsie, szynce, a także na padlinie. Muchówki z tej rodziny można znaleźć także w sąsiedztwie ekskrementów ludzkich, ścieków, grabarni i innych. Na zwłokach P. casei pojawia się podczas rozkładu białek (3-6 miesięcy od momentu śmierci). 

Cechą charakterystyczną jest poruszanie się larw w czasie migracji – „skakanie” (chociaż możliwe jest też pełzanie). Cecha ta umożliwia entomologom sądowym określenie etapu rozkładu zwłok już na pierwszy rzut oka. W optymalnych warunkach cały cykl rozwojowy od jaja do imago trwa 12 dni.

Z kolei Hydrotaea capensis należy do rodziny muchowatych (Muscidae). Muchówki z tej rodziny są kosmopolityczne i zajmują siedliska różnego typu, chociaż większość gatunków preferuje cieplejszy klimat. Rodzina Muscidae obejmuje wiele gatunków synantropijnych. Żerują one na ekskrementach, śmieciach, ściekach, kompoście oraz padlinie. Często można je spotkać w sąsiedztwie bydła i trzody chlewnej. 

Hydrotaea capensis

Są także wektorem różnego rodzaju chorób, które przenoszą poprzez siadanie, spożywanie lub wydalanie na produkty spożywcze. Rodzaj Hydrotaea pojawia się na zwłokach na etapie fermentacji amoniakalnej, czyli 4-8 miesięcy po śmierci.

Protophormia terraenovae

Na zwłokach znaleziono również pędraka chrząszcza z rodziny omarlicowatych (Silphidae). Większość gatunków z tej rodziny jest nekrofagami, część żywi się także larwami innych gatunków żerujących na zwłokach. Podobnie jak wspomniana wcześniej muchówka H. capensis, Necrodes littoralis występuje na zwłokach podczas fermentacji amoniakalnej, czyli 4-8 miesięcy od momentu zgonu. Znaleziona na zwłokach Protophormia terraenovae należy do rodziny plujek (Calliphoridae). Rodzina występuje kosmopolitycznie i obejmuje ponad 1100 gatunków (w tym około 70 w Polsce). Gatunki z tej rodziny wykorzystywane są do oznaczania czasu zgonu, stąd jej olbrzymie znaczenie w entomologii sądowej.

Na zwłokach najczęściej możemy spotkać dwa rodzaje – niebieska Calliphora oraz zielona Lucilia. Podczas gdy Calliphora vicina, C. vomitoria i Lucilia spp. stanowią I ogniwo sukcesji, P. terraenovae pojawia się na zwłokach wraz z początkiem rozkładu gnilnego, czyli w II etapie sukcesji zwłok. Istotną cechą tego gatunku jest fakt, że przepoczwarcza się ona na zwłokach jedynie jeśli są one suche i nie wystawione na zbyt silne światło. W innym przypadku wędruje do 0,5 m od miejsca żerowania. W porównaniu z innymi gatunkami muchówek, które wędrują do 6 m, jest to niewielka odległość (Draber-Mońko 2004). Czas rozwoju P. terraenovae w temperaturze 22 °C wynosi 17,7 dnia.

Calliphora vicina

Calliphora vomitoria

Ostatnim taksonem znalezionym na zwłokach stanowiących przypadek pierwszy jest Fannia spp. należąca do rodziny zgniłówkowatych (Fanniidae). Larwy gatunków z tej rodziny są saprofagami, żerują na grzybach, odchodach zwierząt, różnego rodzaju martwej materii. Można je znaleźć także w gniazdach ptaków, norach ssaków i w sąsiedztwie guana nietoperzy w jaskiniach (Grisales i inni 2012). W Polsce na zwłokach występują gatunki Fannia canicularis, F. manicata, F. scalaris oraz F. leucosticta. Gatunki te są związane z fekaliami, nawozem i moczem, rzadziej z padliną.

Zarówno stopień rozkładu zwłok, jak i skład gatunkowy owadów znalezionych na zwłokach wskazują na przypadek zwłok „starych”, czyli takich, których zgon nastąpił ponad miesiąc wcześniej. Poczwarki Calliphoridae znalezione w materiale są w tym przypadku wskaźnikiem ogniwa I, a puste wylinki poczwarkowe wskazują na zakończenie tego etapu rozkładu. Kolejne pokolenia muchówek z tej rodziny mogą być obecne w ciągu pierwszych trzech miesięcy po zgonie. Ponadto pusta poczwarka świadczy o zakończeniu stadium larwalnego tego gatunku, nie może być zatem wykorzystywana w analizie przypadku.

Fannia canicularis

Postacie preimaginalne Piophila casei (Piophilidae) oraz Fannia spp. (Fanniidae) są wskaźnikami czwartego ogniwa sukcesji, w którym następuje rozkład białek. Gatunki te możemy znaleźć na zwłokach pomiędzy 3 a 6 miesiącem po zgonie.

Larwy Necrodes littoralis (Silphidae) oraz Hydrotaea capensis (Muscidae) stanowią piąte ogniwo sukcesji, obejmujące fermentacje amoniakalną. Jest to końcowy etap rozkładu tłuszczów i białek, który obserwowany jest między 4 a 8 miesiącem po zgonie.

Jak widać, w tym przypadku mamy do czynienia z owadami reprezentującymi dwa różne ogniwa sukcesji. Zwłoki ujawniono na początku sierpnia, kiedy temperatura otoczenia jest wysoka, co jest odczuwalne również w mieszkaniach. W takich warunkach panujących latem rozkład gnilny następuje szybko, a poszczególne etapy mogą przebiegać równolegle. Ramy czasowe poszczególnych ogniw sukcesji także się nakładają. Biorąc pod uwagę dowody entomologiczne możemy przyjąć, że czas jaki minął od momentu zgonu wynosi 4-8 miesięcy.

Literatura

Opis gatunków za: Kaczorowska E., Draber-Mońko A. (red.). Wprowadzenie do entomologii sądowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2009.

Draber-Mońko A. 2004. Zastosowanie plujek w medycynie sądowej.
[W:] Calliphoridae– Plujki (Insecta: Diptera). Fauna Polski, Warszawa, 23: 174-178.

Grisales D., Wolff M., De Carvalho C. 2012. Neotropical Fanniidae (Insecta, Diptera): new species of Fannia from Colombia. Zootaxa 3591: 1–46