Rak nieborak, czyli trochę o raku szlachetnym

Autorzy artykułu:

Katarzyna Ławer*, Daria Czaplejewicz

Uniwersytet Gdański, Wydział Biologii, Katedra Cytologii i Embriologii Roślin

*katarzyna.koszycka(a)biol.ug.edu.pl

Rak szlachetny (Astacus astacus L.) jest jednym z dwóch rodzimych gatunków raków występujących na terenie Polski. Ten największy bezkręgowiec zamieszkujący wody środkowej Polski jest swoistym reliktem polodowcowym występującym niegdyś w znacznej liczbie. W latach 1853-1879 liczebność raka szlachetnego była tak duża, że możliwe było eksportowanie go na rynek paryski (Leńkowa, 1962). Niestety od tego czasu obserwujemy jego drastyczny zanik. Stwarza to realne zagrożenie utraty tego gatunku (Śmietana i in., 2004). Zmniejszenie liczebności stanowisk jego występowania spowodowało wpisanie go do „Czerwonej księgi gatunków ginących”(Krzywosz, Śmietana, 2004). Aktualnie rak znajduje się pod ochroną, a za zabranie go z miejsca w którym żyje grozi kara grzywny (www1).

Rak szlachetny, fot. K. Ławer.

Przypuszcza się, że największym czynnikiem zaniku raka szlachetnego jest ekspansja raka pręgowatego (Orconectes limosus) (Śmietana, 2006). Jest to gatunek uodporniony na dżumę raczą, która w 1876 roku w znacznym stopniu wyniszczyła populację raka szlachetnego na terenie Europy. Dodatkowo rak pręgowany jest nosicielem tej choroby co powoduje wzrost zachorowań i wypieranie raka szlachetnego z czystych środowisk wodnych. Rak szlachetny jest nazywany bioindykatorem czystych wód słodkich, ponieważ występuje w wodach o niezamulonym, czystym dnie marglowym, piaskowym lub kamienistym o pierwszej klasie czystości, zawierającej znaczne ilości wapnia. Można zatem wnioskować, że postępująca eutrofizacja i zanieczyszczenie wód również przyczyniają się do zmniejszania jego populacji. Raka szlachetnego najczęściej można spotkać w nocy, kiedy żeruje. Raki te lubią płynące cieki wodne o głębokości nie większej niż 0,4m i szerokości 3 m. Jego występowanie jest niezaprzeczalnym dowodem na wysoką jakość danego ekosystemu (Mastyński, Andrzejewski, 2005: Pawlos i in., 2010).

Czerwone zabarwienie spodniej strony szczypiec raka szlachetnego, fot. K. Ławer.

Rak szlachetny bardzo często mylony jest z rakiem pręgowatym, gdyż występowanie tego drugiego jest coraz częstsze. Jest jednak kilka cech, które odróżniają je od siebie. Dorosłe raki szlachetne są duże, ważą około 100 g i osiągają do 15 cm długości. Natomiast raki pręgowate są mniejsze, ważą około 25 g i mierzą do 11 cm. Tempo wzrostu raków szlachetnych jest jednak dużo wolniejsze niż ich konkurentów, ale za to żyją dłużej, bo nawet ponad 20 lat, podczas gdy raki pręgowate żyją około 5-6 lat. Raki szlachetne posiadają szczypce od spodu zabarwione na czerwono, zaś raki pręgowate mają szczypce cieliste z czarnymi zakończeniami i pomarańczową końcówką. Cechą charakterystyczną jest również rozmiar i kształt szczypiec. W przeciwieństwie do raka pręgowatego, nasz rodzimy gatunek posiada duże, szerokie szczypce, które zamykają się „nieszczelnie”. Raki szlachetne posiadają również gładkie „policzki” oraz wyraźny grzbiet wzdłuż środka rostrum, natomiast raki pręgowate mają kolce na „policzkach” i nie posiadają grzbietu wzdłuż rostrum (Śmietana, 2013).

Liczebność naszego rodzimego raka w ostatnich czasach tak się zmniejszyła, że nie wystarcza ochrona bierna tego gatunku. Powszechnie mówi się, że trzeba go ratować. Konieczne było zatem wprowadzenie ochrony czynnej. W tym celu w Polsce prowadzi się szereg zabiegów restytucji, polegających na zaraczaniu zbiorników wodnych spełniających warunki bytowania raka szlachetnego. Badacze zgodnie twierdzą, że jest to najskuteczniejszy sposób ratowania tego gatunku. Dzięki takiej sztucznej ingerencji zwiększa się pogłowie raków, mogących posłużyć do dalszej restytucji. Działania te są zgodne z zobowiązaniami przyjętymi przez Polskę po przystąpieniu do Unii Europejskiej (Śmietana, 2008).

W czasach, kiedy ochrona bioróżnorodności jest bardzo istotnym działaniem, warto pamiętać aby nie „pomagać” obcym gatunkom w ekspansji różnych środowisk. Nauczmy się więc rozpoznawać gatunki inwazyjne, nie przenośmy ich do zbiorników, gdzie mogą zagrażać rodzimym gatunkom. Te drobne działania również mogą mieć wpływ na utrzymanie naszego rodzimego gatunku raka przy życiu.

Literatura

Krzywosz T., Śmietana P., 2004. Astacus asacus (Linnaeus, 1758). Rak szlachetny, r. rzeczny, Noble Crayfish. W: Polska czerwona księga zwierząt – Bezkręgowce. Kraków: Wydaw. IOP PAN s. 37-39

Leńkowa A., 1962. Badania nad przyczynami zaniku, sposobami ochrony i restytucją raka szlachetnego Asstacus astacus (L.) w związku z rozprzestrzenianiem się raka amerykańskiego Cambarus affinis Say. Ochr. Przyr. PAN. 28 s. 37

Mastyński J., Andrzejewski W., 2005. Chów i hodowla raków. Poznań: Wyd. AR ss. 168

Pawlos D., Korzelecka-Orkisz A., Wesołowski P., Formicki K., 2010. Morfometryczne zmiany jaj raka szlachetnego (Astacus astacus L.) w trakcie embriogenezy. Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, T:10 z.3(31) s. 201-214

Śmietana i in., 2004. Rewiew of the national restocking programme „Active Protection of Native Crayfish in Poland” 1999-2001. Bulletin Francais de la Peche et de la Pisciculture 372-373 s. 289-301

Śmietana P., 2008. Ocena możliwości restytucji raka szlachetnego do wód śródleśnych na podstawie doświadczeń reintrodukcji tego gatunku w Zaborskim Parku Krajobrazowym. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. R. 10, zeszyt 2(18), s. 193-204

Śmietana P., 2013. Ratując raka szlachetnego zachowujemy bioróżnorodność. Wdzydzki Park Krajobrazowy

www1: Helianthus. Eko-Centrum (dostęp z dn. 11.07.2015)