Większość ludzi kojarzy determinację płci jedynie z obecnością różnych wariantów chromosomów, które za nią odpowiadają. Tymczasem natura jest bardziej różnorodna i nie zawsze korzysta jedynie z tej opcji.
Determinacja genowa
U wielu żab, ryb i licznych gatunków roślin występują autosomalne geny, które determinują płeć. W przeciwieństwie do przypadku opisanego w poprzedniej części nie chodzi zatem o allele, które ściśle są związane z płcią.
Determinacja cytoplazmatyczna
Mówimy wprawdzie o zwierzętach, ale warto chyba wspomnieć o ciekawym zjawisku zaobserwowanym w innym królestwie. Są rośliny u których to mitochondrialne DNA posiada gen CMS – cytoplazmatycznej męskiej sterylności, a jądrowe DNA geny, które przywracają samcom płodność. Oczywiście restorerów nie będzie u osobników żeńskich (zwane restorerami, o funkcji odwrotnej).
Haploidalna determinacja płci
To powszechny przypadek u owadów błonkoskrzydłowych Hymenoptera, takich jak pszczoły, osy i mrówki. U tych społecznych zwierząt samice są diploidalne (2n), a samce haploidalne (n – nie mają w jądrach komórkowych homologicznych 2 chromosomów). W trakcie mejotycznej gametogenezy samice produkują haploidalne jaja, a samce w wyniku mitotycznej gametogenezy – haploidalne plemniki. Z jaj, które nie uległy zapłodnieniu powstają samce, a z zapłodnionych – samice (ten drugi przypadek jest oczywiście częstszy, rolą samców jest głównie produkcja plemników i zwiększenie zróżnicowania genetycznego).
Środowiskowa determinacja płci
Chyba najciekawszy i najdziwniejszy sposób na określenie płci. Płeć jest tu uwarunkowana różnymi czynnikami środowiska, np. temperaturą u niektórych gadów i wielu ryb, światłem, obecnością niektórych związków chemicznych.
Brak zróżnicowania płciowego
Niższe zwierzęta, np. pierścienice, płazińce i niektóre rośliny zrezygnowały z podziału osobników na męski i żeński wariant. Są hermafrodytami (obojnakami), gdzie jeden osobnik pełni funkcję płci żeńskiej i męskiej.
