Układ grupowy MNS

mgr Urszula Mazur, mgr Gabriela Migacz, mgr Katarzyna Pacyna

Rys historyczny

Układ grupowy MNS jest jednym z 47 układów grupowych uznawanych obecnie przez Międzynarodowe Towarzystwo Transfuzji Krwi (ISBT). Został odkryty w 1927 roku jako drugi ze wszystkich znanych układów grupowych (układ 002 według ISBT) [1,2]. Wówczas Levine i Landsteiner przeprowadzili doświadczenie, podczas którego wstrzyknięto królikom ludzkie krwinki czerwone. W rezultacie króliki wytworzyły przeciwciało przeciwko antygenom M i N [3,4]. Nieco później, w 1947 roku, Walsh i Montgomery opisali pacjentkę z gorączką połogową, u której stwierdzono obecność przeciwciała przeciwko antygenowi S. Z kolei w 1951 roku odkryto antygen s, a dwa lata później antygen U [4]. 

Antygeny układu MNS

Na dzień dzisiejszy zdefiniowano 50 antygenów należących do układu grupowego MNS [1]. W transfuzjologii medycznej największe znaczenie mają antygeny: M, N, S oraz s, w obrębie których można sklasyfikować aż 12 kombinacji fenotypów. U rasy kaukaskiej najczęściej występujące fenotypy to: M+N+S+s+, M+N+S-s+ oraz M-N+S-s+. Dwa ostatnie z wymienionych fenotypów są również powszechne u osób rasy czarnej. Częstotliwość występowania poszczególnych fenotypów MNS przedstawiono w tabeli poniżej [3,5].

Tabela 1. Rozkład procentowy fenotypów układu MNS w poszczególnych rasach [3].

Antygeny układu MNS przenoszone są na glikoforynie A (GPA), glikoforynie B (GPB) lub na genetycznych hybrydach glikoforyn [2]. Glikoforyny to glikoproteiny przechodzące jeden raz przez błonę komórkową krwinek czerwonych. Są silnie glikozylowane i posiadają duże ilości kwasu sjalowego na swojej powierzchni [2,3]. Na jedną krwinkę czerwoną przypada około 1 miliona kopii glikoforyny A i 0,2 miliona kopii glikoforyny B. Antygeny MNS, oprócz błony krwinek czerwonych, ulegają także ekspresji na nabłonku i śródbłonku nerek [5]. 

Rycina 1. Schemat glikoforyn A i B [6].

Antygeny układu MNS są kodowane przez homologiczne geny zlokalizowane na długim ramieniu chromosomu 4. Loci antygenów MN i Ss leżą blisko siebie i są inaczej określane jako GYPA i GYPB. Gen GYPA koduje cząsteczkę glikoforyny A (GPA), która nosi antygeny M oraz N [2,3]. GYPA posiada dwa allele kodominujące oznaczane jako: GYPA*M i GYPA*N. Różnice między allelami wynikają z trzech zmian nukleotydowych w eksonie 2, które kodują dwie zmiany w obrębie aminokwasów [6]. Znajdujące się na glikoforynie A antygeny M i N różnią się między sobą dwoma aminokwasami w pozycji 1 i 5 łańcucha polipeptydowego GPA. W antygenie M są to seryna i glicyna, natomiast w antygenie N leucyna i kwas glutaminowy. Z kolei gen GYPB koduje glikoforynę B (GPB), na której wyrażone są antygeny S oraz s [4,7,8]. GYPB posiada dwa kodominujące allele: GYPB*S i GYPB*s , a odpowiadające im antygeny S i s różnią się pojedynczym aminokwasem [4,6]. Jest to efekt polimorfizmu w 29 pozycji łańcucha polipeptydowego GPB: metioniny w przypadku antygenu S oraz treoniny w przypadku antygenu s [7]. 

W niewielkiej odległości od genów GYPA i GYPB znajduje się trzeci gen: GYPE, kodujący glikoforynę E (GPE). Nie wykazano ekspresji genu GYPE na powierzchni błony komórkowej erytrocytów, jednak przyczynia się on w znaczącym stopniu do zmienności genetycznej w układzie MNS [2,3].

Ze względu na rozległe podobieństwa w organizacji genomu, spekuluje się, że geny GYPA i GYPB powstały ze wspólnego genu przodków w wyniku zdarzeń rekombinacji homologicznej obejmujących sekwencje Alu. Gen GYPA zawiera 7 eksonów o długości większej niż 60 par zasad (60 kbp), natomiast gen GYPB zawiera 5 eksonów o długości powyżej 58 par zasad (58 kbp) oraz jeden pseudoekson [4,9]. Sekwencje nukleotydowe eksonów od 1 do 5 genu GYPB są bardzo podobne do eksonów od 1 do 5 genu GYPA.  Ze względu na znaczące podobieństwo genów GYPA i GYPB, kodowane przez nie białka, glikoforyna A (GPA) oraz glikoforyna B (GPB), również wykazują dużą analogię strukturalną. Zarówno GPA, jak i GPB, należą do transbłonowych białek klasy I. Domena transbłonowa GPB, kodowana przez ekson 5, podobnie jak GPA zawiera około 20 aminokwasów hydrofobowych. W obu glikoforynach połączenie cytoplazmatyczno-transbłonowe zawiera od trzech do czterech aminokwasów, które mogą oddziaływać z fosfolipidami, zakotwiczając białka w dwuwarstwie [9].

Rycina 2. Lokalizacja genów glikoforyn na chromosomie 4 [4].

Układ grupowy MNS, podobnie jak układ Rh, charakteryzuje się niezwykłą różnorodnością antygenową. Nierówny crossing-over, konwersja genu i polimorfizm pojedynczego nukleotydu (SNP) to główne mechanizmy prowadzące do powstawania rzadkich antygenów i wariantów fenotypowych. Obecnie w układzie MNS istnieje ponad 30 hybrydowych genów, które kodują różnorodne antygeny [4]. Jednym z antygenów powstałych w wyniku rekombinacji genetycznych jest antygen Miltenberger (Mi). Gen kodujący antygen Mi powstał w efekcie nierównego krzyżowania genów GYPA oraz GYPB i składa się z eksonów 1-3 genu GYPA oraz eksonów 3-5 genu GYPB [3,8]. Produktem tego genu jest hybrydowa glikoforyna złożona z egzoplazmatycznej domeny GPA połączonej z domeną transbłonową i cytoplazmatyczną GPB. Antygeny Mi u osób rasy białej występują rzadziej niż u 1 osoby na 1000, natomiast częściej są obecne w Azji Południowo-Wschodniej [3]. Innym rzadkich antygenem jest antygen Mt^a powstały w wyniku polimorfizmu pojedynczego nukleotydu w obrębie GPA, co prowadzi do zamiany treoniny na izoleucynę w pozycji 58. W homologiczny sposób powstaje antygen Vr, który jest efektem zmiany seryny na tyrozynę w pozycji 47 GPA [5]. Homozygotyczna delecja genów glikoforyny generuje pojawienie się fenotypów null, takich jak: M^k M^k  oraz fenotypów U-ujemnych. Osoby z fenotypem M^k M^k nie posiadają zarówno GPA jak i GPB, co sprawia, że są M-ujemne N-ujemne (M-N-) oraz S-ujemne s-ujemne (S-s-) [3]. Fenotypy U-ujemne występują prawie wyłącznie w osób pochodzenia afrykańskiego i są związane z jednoczesnym brakiem antygenów S i s. Fenotyp U-ujemny jest spowodowany homozygotyczną delecją czterech z pięciu eksonów GYPB i sąsiadującego pierwszego eksonu GYPE [8]. Natomiast fenotyp UVAR (U słaby) jest powiązany z  częściowym (związanym z 208G>T i 230C>T) lub całkowitym pominięciem eksonu 5 [6,8]. Innym, niezwykle rzadkim fenotypem jest fenotyp En(a-), który charakteryzuje się całkowitym brakiem GPA, co wynika z kilku różnych mutacji genetycznych. W przypadku fenotypu fińskiego En(a-), inaczej En(Fin), jest to spowodowane całkowitą delecją genu GYPA, natomiast geny GYPB i GYPE pozostają niezmienione. Z kolei angielski wariant fenotypu En(a-) nazywany En(UK) powstaje w wyniku złożonych kombinacji genetycznych. Badania sugerują, że gen En(UK) jest genem fuzyjnym utworzonym z GYPA i GYPB, który koduje hybrydową glikoforynę z domeną N-końcową GPA oraz domeną C-końcową GPB [9]. 

Przeciwciała układu MNS

Do najczęściej spotykanych przeciwciał układu MNS należą przeciwciała o swoistości: anty-M i anty-N oraz anty-S i anty-s. Mogą się pojawiać na skutek immunizacji w wyniku transfuzji lub u kobiet w ciąży, ale również występują jako przeciwciała naturalne. Przeciwciała o swoistości anty-M to najczęściej przeciwciała naturalne, najlepiej reagujące w temperaturze 4℃ oraz słabo lub wcale nie reagujące w temperaturze 37℃ [3]. W większości należą od klasy IgM, jednak pojawiają się również przeciwciała anty-M w klasie IgG. Zdarza się, że wraz z anty-M klasy IgM, występuje jednocześnie komponent klasy IgG [10]. Przeciwciała anty-M nie aglutynują krwinek czerwonych traktowanych enzymami: papainą lub ficyną oraz wykazują „efekt dawki” [11]. Częstość występowania naturalnych przeciwciał anty-M wynosi 1/2500 u zdrowych dawców i znacznie częściej są obecne u osób chorujących na infekcje bakteryjne, a w szczególności u dzieci [3,11]. Alloprzeciwciała o swoistości anty-N są wykrywane rzadziej niż anty-M. Z reguły są to naturalne zimne aglutyniny klasy IgM, nie reagujące powyżej temperatury 20-25℃. Zdecydowanie rzadziej występują odpornościowe przeciwciała anty-N. Klinicznie istotne anty-N najprawdopodobniej pojawiają się u osób z fenotypem M+N–U– [3,12]. Alloprzeciwciała anty-S najczęściej należą do przeciwciał odpornościowych, rzadziej występują jako naturalne aglutyniny. Z kolei alloprzeciwciała anty-s należą do klasy IgG lub IgM, pojawiają się bardzo rzadko i mogą silniej reagować w temperaturze niższej niż 37℃ [3].

Znaczenie kliniczne

Przeciwciała skierowane do antygenów układu MNS mogą być przyczyną poprzetoczeniowych reakcji hemolitycznych u biorców krwi oraz powodować chorobę hemolityczną płodu i noworodka (ChHPN), z różną częstotliwością i nasileniem w zależności od swoistości i klasy przeciwciał. Przeciwciała anty-M, które występują jako naturalne zimne aglutyniny IgM są nieistotne klinicznie. Jednakże odpornościowe alloprzeciwciała anty-M klasy IgG mają zdolność przenikania przez łożysko i  mogą być rzadką przyczyną ciężkiej postaci ChHPN [12]. W literaturze angielskiej opisano mniej niż 15 przypadków ChHPN wywołanych przez przeciwciała anty-M [13]. Przeciwciała anty-M mogą również prowadzić do opóźnionych hemolitycznych reakcji poprzetoczeniowych, jednak zdarza się to niezwykle rzadko [14]. W przypadku wykrycia przeciwciał anty-M aktywnych w temperaturze 37℃ do transfuzji należy dobierać krew bez tego antygenu, czyli o fenotypie M- (ujemny) [15]. Przeciwciała o swoistości anty-M mają również znaczenie przy rutynowym oznaczania grupy krwi u pacjenta [16]. Z kolei przeciwciała anty-N o charakterze odpornościowym występują niezwykle rzadko. W praktyce klinicznej zdarzały się przypadki wykrycia przeciwciał anty-Nf u chorych hemodializowanych, które pojawiały się po stosowaniu dializ z użyciem membrany sterylizowanej formaldehydem (f) [3,13]. Jak dotąd opisano jeden przypadek, w którym przeciwciała anty-Nf przyczyniły się do odrzucenia przeszczepu nerki. Alloprzeciwciała anty-S najczęściej występują o charakterze odpornościowym i pojawiają się u pacjentów po wielokrotnych transfuzjach [3]. Mogą prowadzić do łagodnych powikłań poprzetoczeniowych, głównie w postaci żółtaczki hemolitycznej, oraz są rzadką przyczyną choroby hemolitycznej płodu i noworodka [17]. W przypadku wykrycia przeciwciał anty-S, a także anty-s i anty-U,  do przetoczeń należy dobierać krew bez antygenu, do którego zostały wytworzone przeciwciała, a także zgodną z fenotypem Rh i antygenem K z układu Kell [15].

Istnieją doniesienia dotyczące funkcji glikoforyn GPA oraz GBP niosących antygeny układu MNS. Ze względu na wysoką zawartość kwasu sjalowego, białko GPA jest ważnym czynnikiem wpływającym na ujemny ładunek powierzchniowy błony komórkowej erytrocytów, co z kolei zapobiega agregacji krwinek czerwonych, reguluje oddziaływanie erytrocytów z innymi komórkami krwi oraz ze śródbłonkiem naczyń, a także chroni krwinki czerwone przed uszkodzeniami mechanicznymi [5,18]. Ponadto GPA i GPB wchodzą w skład makrokompleksu białka pasma 3, który umożliwia erytrocytom transport tlenu i dwutlenku węgla [18]. Glikoforyna A jest receptorem dla bakterii i wirusów, a w szczególności dla zarodźca malarii Plasmodium falciparum. W rejonach występowania tego pierwotniaka często jest obecny fenotyp En(a-), który jest związany z brakiem GPA. W związku z tym u osób z fenotypem En(a-) wrażliwość na zakażenie tym pierwotniakiem jest 10 razy mniejsza w porównaniu z krwinkami o prawidłowej ekspresji GPA. Również osoby z fenotypem S-s-U-, u których brak GPB, są mniej podatne na inwazję Plasmodium falciparum [3,19].

Opis przypadków

Jak już wspomniano, przeciwciała anty-M klasy IgM mogą wpływać na nieoczekiwane reakcje w przypadku oznaczania grupy krwi w układzie AB0. W literaturze opisano przypadek 58-letniej pacjentki, u której wykonano rutynowe oznaczenie grupy krwi. Badanie wykonano techniką probówkową i mikrokolumnową. Otrzymane reakcje z odczynnikami monoklonalnymi wskazywały na grupę krwi A, natomiast zauważono niespodziewaną dodatnią reakcję surowicy z krwinkami A1. Pacjentka nie miała w przeszłości transfuzji krwi. Po wykluczeniu możliwości wystąpienia błędów technicznych przeprowadzono dalsze badania. Wykonano test krwinek badanych z lektyną anty-A1. Otrzymano reakcję aglutynacji, co wykluczyło obecność podgrupy A. Bezpośredni test antyglobulinowy i autokontrola dały wynik negatywny, wykluczając obecność autoprzeciwciał. Następnie przeprowadzono badanie przeglądowe przeciwciał przy użyciu panelu IV-krwinkowego. Otrzymano wynik dodatni (3+) z krwinkami I, II i IV. Badanie przeglądowe wykonano również metodą manualną, co wykazało takie same reakcje dodatnie. W kolejnym etapie przeprowadzono identyfikację wykrytych przeciwciał z użyciem panelu rozszerzonego. W efekcie zidentyfikowano przeciwciało o swoistości anty-M. Następnie przeprowadzono procedurę usunięcia przeciwciał anty-M z surowicy poprzez inkubację w temperaturze pokojowej ze znanymi krwinkami wzorcowymi M dodatnimi (M+). Po inkubacji ponownie przeprowadzono grupowanie krwi metodą mikrokolumnową. Po wykonaniu wszystkich procedur otrzymano klasyczny schemat wyniku grupy krwi i nie zaobserwowano już aglutynacji z krwinkami A1, a jedynie z krwinkami B [16]. 

Przeciwciała anty-S rzadko są przyczyną choroby hemolitycznej płodu i noworodka. Jednakże odnotowano ciężkie przypadki ChHPN spowodowane obecnością anty-S w osoczu matki, wymagające wielokrotnych transfuzji wymiennych lub prowadzące do śmierci płodów i noworodków. W literaturze opisano przypadek noworodka urodzonego z wagą 2,7 kg, u którego rozwinęła się ciężka postać ChHPN związana z przeciwciałami anty-S. W wywiadzie matką dziecka jest 27-letnia kobieta, w drugiej ciąży, z grupą krwi A RhD+ (dodatni) o fenotypie: Jk (a+b-), S-s+. W osoczu pacjentki wykryto alloprzeciwciała o swoistości anty-Jk(b) oraz anty-S, a ich miana podczas pierwszej wizyty w trakcie ciąży wynosiły odpowiednio 1:1 i 1:512. W 28. tygodniu ciąży miana przeciwciał anty-Jk(b) i anty-S wynosiły odpowiednio 1:1 i 1:256 i utrzymywały się na tym poziomie aż do porodu. Ojciec dziecka miał grupę krwi A RhD- (ujemny) o fenotypie: Jk (a+b+), S+s+, dlatego możliwość na odziedziczenie przez płód antygenów Jk(b) oraz S wynosiła 50%. Ścisłe monitorowanie płodu z oszacowaniem maksymalnej prędkości skurczowej tętnicy mózgowej (MCA-PSV) rozpoczęto w 24. tygodniu ciąży. W 38. tygodniu wynik MCA-PSV był około 1,5-krotnie wyższy od mediany, co mogło wskazywać na możliwość wystąpienia łagodnej anemii płodu. Po narodzinach stwierdzono ciężką anemię i żółtaczkę u dziecka. Wyniki badań u noworodka były następujące: grupa krwi A RhD- (ujemny), o fenotypie Jk(a+b-), S+s+. Odnotowano obniżony poziom hemoglobiny, a wynik bezpośredniego testu antyglobulinowego był dodatni. Po 4,5 godzinach życia, przy znacznie podniesionym poziomie bilirubiny całkowitej (260 µmol/l), przeprowadzono u dziecka transfuzję wymienną. Po transfuzji zanotowano poprawę wyników badań. Nastąpił spadek poziomu bilirubiny całkowitej (162 µmol/l) oraz wzrost poziomu hemoglobiny. Jednak, z powodu spadku poziomu płytek krwi, u noworodka przeprowadzono transfuzję płytek krwi, a w celu uniknięcia konieczności drugiej transfuzji wymiennej, podano dożylnie immunoglobulinę. W 3. dobie życia zaobserwowano wzrost stężenia bilirubiny całkowitej (272 µmol/l) w związku z czym kontynuowano fototerapię przy maksymalnej intensywności i zakończono w 5. dniu życia. Badanie przesiewowe słuchu było prawidłowe. Nieco później, w 38. dniu życia rozwinęła się niedokrwistość, którą wyleczono przy pomocy suplementacji żelaza i folianów. Opisany przypadek pokazuje, jak istotne jest wczesne wykrycie alloprzeciwciał u kobiet w ciąży. Umożliwia to monitorowanie płodu oraz noworodka i szybkie wdrożenie odpowiedniego leczenia w przypadku rozwoju ChHPN [17]. 

Podsumowanie

Układ grupowy MNS odgrywa znaczącą rolę w transfuzjologii medycznej. Przeciwciała skierowane do antygenów układu MNS mogą być przyczyną niepożądanych reakcji poprzetoczeniowych oraz mogą prowadzić do rozwoju choroby hemolitycznej płodu i noworodka. Odpornościowe przeciwciała anty-S, anty-s i anty-U, a także przeciwciała anty-M aktywne w temperaturze 37℃ są uznawane za istotne klinicznie, dlatego kluczowe jest dobieranie krwi do transfuzji zgodnie z zaleceniami. Przeciwciała anty-M mogą również przyczynić się do odchyleń od klasycznego schematu oznaczenia grupy krwi w układzie AB0, co ma duże znaczenie w praktyce serologicznej. Układ grupowy MNS jest niezwykle zróżnicowany pod względem antygenów, co jest efektem różnych mechanizmów genetycznych. Wiele antygenów nie zostało jak dotąd opisanych i trwają badania dotyczące ich znaczenia klinicznego. Warto również pamiętać o glikoforynach niosących antygeny MNS, które są receptorami dla składników dopełniacza, bakterii, wirusów i  mają szczególne znaczenie w zakażeniach Plasmodium falciparum.

 Piśmiennictwo

1. Table of blood group systems. 2024 September 30.  https://www.isbtweb.org/resource/tableofbloodgroupsystems.html

2. Heathcote DJ, Carroll TE, Flower RL. Sixty Years of Antibodies to MNS System Hybrid Glycophorins: What Have We Learned? Transfusion Medicine Reviews. 2011; 25(2): 111,113. doi:10.1016/j.tmrv.2010.11.003. PMID: 21345645.

3. Fabijańska-Mitek J. Immunohematologia Grupy krwi i niedokrwistości. Fundacja Pro Pharmacia Futura, Warszawa 2025: 59-64.

4. Lopez GH, Hyland CA, Flower RL. Glycophorins and the MNS blood group system: a narrative review. 2021: 2-3. doi: 10.21037/aob-21-9.

5. Dean L. Blood Groups and Red Cell Antigens. Bethesda (MD): National Center of Biotechnology Information (US). 2005; 12: 66-67.

6. Aeschlimann J, Westhoff CM. MNS and Duffy Blood Group Systems. Transfusion Medicine and Hemostasis. Elsevier. 2019: 164. doi:10.1016/b978-0-12-813726-0.00028-3.

7. Czerwiński M. Grupy krwi – minusy i plusy. Czy antygeny grupowe krwi chronią nas przed chorobami zakaźnymi? [Blood groups – minuses and pluses. Do the blood group antigens protect us from infections diseases?]. Postepy Hig Med Dosw (online). 2015; 69: 710. e-ISSN 1732-2693.

8. Quraishy N, Sapatnekar S. Advances in Blood Typing. Advances in Clinical Chemistry. Elsevier. 2016: 240-241. doi:10.1016/bs.acc.2016.06.0. PMID: 27717418.

9. Chasis JA, Mohandas N. Red Blood Cell Glycophorins. Blood. 1992 October; 80(8): 1869-1871. https://doi.org/10.1182/blood.V80.8.1869.1869.

10. Datta SS, Basu S. Importance of Clinically Significant Anti-M Antibody in Hematopoietic Stem Cell Transplantation. Indian Journal of Hematology and Blood Transfusion. 2015: 208–210. doi: 10.1007/s12288-015-0566-6. PMID: 27408393 PMCID: PMC4925512.

11. Das R, Dubey A, Agrawal P, Chaudhary RK. Spectrum of anti-M: a report of three unusual cases. Blood Transfusion. 2014 Jan; 12(1): 99-102. doi: 10.2450/2013.0008-13. PMID: 24333070 PMCID: PMC3926737.

12. Reid ME. MNS blood group system: a review. Immunohematology. 2009: 99. https://doi.org/10.21307/immunohematology-2019-240. PMID: 20406014.

13. Leibovitch ER, Carlisle RT. Management of anti-M antibody during pregnancy: a case report. Fam Pract. 2023 July. https://doi.org/10.1093/fampra/cmad067. PMID: 37391993.

14. Sancho JM, Pujol M, Fernández F, Soler M, Manzano P, Feliu E. Delayed haemolytic transfusion reaction due to anti-M antibody. British Journal of Hematology. 1998 Oct;103(1):268-269. doi: 10.1046/j.1365-2141.1998.00970.x. PMID: 9792320.

15. Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 11 stycznia 2023 r. w sprawie wymagań dobrej praktyki przechowywania i wydawania krwi i jej składników dla banków krwi oraz badań z zakresu immunologii transfuzjologicznej wykonywanych w zakładach leczniczych innych niż regionalne centra, Wojskowe Centrum lub Centrum MSWiA. 

16. Ferdowsi S, Mohammedi S, Ahmadnezhad M, Herfat F, Rezvani A, Eshghi P, Oodi A. Anti-M antibody and ABO blood grouping discrepancy: a report of three cases with review of literature. Hematology, Transfusion and Cell Therapy. 2020. https://doi.org/10.1016/j.htct.2020.09.150.

17. Reddy VS, Kohan R. Severe Hemolytic Disease of Fetus and Newborn Due to Anti-S Antibodies. 2014 Apr-Jun;3(2): 128-129. doi: 10.4103/2249-4847.134719. PMID: 25024987 PMCID: PMC4089131.

18. Gmerek K, Fabijańska-Mitek J. Zmiany zachodzące w krwinkach czerwonych przechowywanych w bankach krwi. Post N Med. 2016: 124.

19. Mikołajczyk K, Kaczmarek R, Czerwiński M. Czy mutacje w genie kodującym czynnik transkrypcyjny EKLF (Erythroid Krüppel-Like Factor) mogą chronić nas przed chorobami zakaźnymi i pasożytniczymi? [Can mutations in the gene encoding transcription factor EKLF (Erythroid Krüppel-Like Factor) protect us against infectious and parasitic diseases?]. Postepy Hig Med Dosw (online). 2016; 70: 1079. doi:10.5604/17322693.1221384.