Jednym z najczęściej wykonywanych badań jest badanie moczu. Diagnostycznie jest to istotne badanie, ponieważ dzięki niemu można wykluczyć lub potwierdzić choroby związane z układem moczowym, tj. choroby nerek, jak i samego układu, ale również choroby, które są z nim niezwiązane: zatrucie; choroby metaboliczne i endokrynologiczne; zaburzenia gospodarki kwasowo-zasadowej i wodno-elektrolitowej; choroby dróg żółciowych. Dzięki niemu możemy również określić postępy leczenia chorób.
Objętość moczu wydalanego przez zdrowego człowieka, przy prawidłowej diurezie, wynosi 1000-2000ml/24h. Mierzona jest za pomocą dobowej zbiórki moczu. Dzięki jej ilości możemy sklasyfikować diurezę na następujące zaburzenia:
- Bezmocz – anuria – gdy w DZM (dobowej zbiórce moczu) objętość wydalanego moczu nie przekracza 100ml, jest to zły zwiastun, często oznacza zaawansowaną niewydolność nerek
- Skąpomocz – oliguria – gdy w DZM objętość wydalanego moczu nie przekracza 400ml/24h
- Wielomocz – poliuria – gdy w DZM objętość wydalanego moczu przekracza 2000ml/24h. Tutaj możemy zróżnicować wielomocz na ten o wysokim ciężarze, który występuje w cukrzycy oraz o niskim ciężarze, który występuje w moczówce prostej.
Objętość moczu zależy także od diety, podaży płynów, utraty płynów, stopnia wydolności nerek oraz od stanu psychicznego człowieka. 400-500ml moczu to minimalna ilość, dzięki której z organizmu wydala się produkty przemiany białkowej, przy czym w diecie jest przeciętna podaż białka oraz soli a nerki pracują prawidłowo przy zagęszczaniu moczu.
Na samo badanie składają się trzy parametry: ocena fizyczna moczu, biochemiczna oraz osad oglądany pod mikroskopem.
Ocena fizyczna moczu polega na określeniu jego zapachu, koloru i przejrzystości. Kolor moczu zależy od wielu czynników. Mocz zdrowego człowieka, pobrany w odpowiedni sposób i o odpowiedniej porze, powinien być słomkowy, żółty. Mocz zdrowego człowieka powinien być klarowny/przejrzysty. Uchylenia od normy w kolorze i przejrzystości już sugerują badającemu nieprawidłowości.
Zabarwienie moczu jest uzależnione od występowania w nim:
- Barwników endogennych: urobilinogen, bilirubina, urochrom, uroerytryna
- Diety
- Stopnia zagęszczenia
- Stosowanych leków (witamina B12, nitrofurantoina, błękit metylenowy, fenacetyna)
- Zaburzeń metabolicznych
- Stanów zapalnych i chorób układu moczowego
Na przejrzystość wpływają następujące elementy:
- Występowanie składników mineralnych (kwasu moczowego, fosforanów, szczawianów etc.) zależnych od diety i pH moczu.
- Obecność elementów morfotycznych i komórkowych (erytrocyty, leukocyty, nabłonki i śluz)
- Obecność bakterii, plemników
- Obecność składników lipidowych, związków kontrastowych, białka
Zapach moczu jest zapachem charakterystycznym zależnym od składu chemicznego moczu. Nie jest on uwzględniany na wyniku badania.
Kolejnym aspektem badania moczu jest jego ciężar właściwy. Waha się on w przedziale od 1,003 do 1,035 g/ml. Prawidłowo ciężar ten u zdrowego człowieka ma zakres: 1,015-1,025 g/ml. Zależy on od stopnia zagęszczenia moczu, oraz od występowania w nim substancji rozpuszczonych (glukoza, białko, elektrolity).
Wzrost ciężaru właściwego obserwujemy :
- Odwodnienie organizmu
- Spadek podaży płynów
- Gorączka
- Biegunka i wymioty
- Białkomocz i glukozuria
Spadek ciężaru właściwego obserwujmy:
- Zwiększona podaż płynów
- Moczówka prosta
- Stosowanie diuretyków
- Hipotermia
- Przewlekła niewydolność nerek
Odczyn pH moczu może być od 5-9. U zdrowego człowieka wynosi ok pH 6,5, czyli jest lekko kwaśny. Mocz kwaśny obserwujmy przy diecie mięsnej, kwasicy, stanach katabolicznych. Mocz zasadowy obserwujemy w przypadku infekcji i obecności bakterii w osadzie, diecie jarskiej, długotrwałych wymiotach.
Białko w moczu w warunkach prawidłowych nie powinno przekraczać 150mg/dobę. Wynik testu paskowego, przesiewowego, powinien być negatywny. Fizjologicznie w moczu pojawia się albumina, globulina, uromodulina, urokinaza i immunoglobuliny klasy A. Najwcześniej pojawia się albumina. Ilość wydalanego białka z moczem ma charakter dobowy. Najwięcej wydala się go w ciągu dnia. Białkomocz to zwiększenie wydalania białka powyżej 150 mg/dobę. Możemy go podzielić na białkomocz: fizjologiczny – czynnościowy, przednerkowy, kłębuszkowy, kanalikowy oraz zanerkowy. Ważnym parametrem jest oznaczanie mikroalbuminy w moczu. Pojawienie się jej jest pierwszym objawem nefropatii w przebiegu cukrzycy lub nadciśnienia, chorób sercowo-naczyniowych.
Jeżeli stężenie glukozy we krwi przekroczy tzw. próg nerkowy, nie dochodzi do jej wchłaniania zwrotnego w kanalikach nerkowych, tylko do jej wydalania z moczem. Próg nerkowy dla glukozy wynosi: 160-180mg/dl. W stanie fizjologii w DZM znajduje się ok. 300 mg, w badaniu ogólnym moczu nie powinno być glukozy (test paskowy negatywny tj. stężenie glukozy jest poniżej 30mg/dl). Glukozuria, czyli występowanie glukozy w moczu, obserwujmy w cukrzycy, chorobie tarczycy, nerek; ciąży; stresie; zatruciami metalami ciężkimi; nadmierne spożycie węglowodanów; udar mózgu; ostre infekcje; urazy i operacje; wlewy dożylne glukozy.
Do ciał ketonowych zalicza się: aceton, beta-hydroksymaślan, kw. Acetooctowy. Ich ilości są śladowe i niewykrywalne rutynowo. Ich obecność świadczy o zaburzeniach dotyczących gospodarki węglowodanowej i tłuszczowej. Ciała ketonowe pojawiają się także w: cukrzycy; przy wymiotach; diecie ubogowęglowodanowej; gorączce; głodzeniu; długotrwałym wysiłku.
Bilirubina prawidłowo w moczu nie występuje, a jeśli pojawia się w różnych stanach patologicznych to jest to bilirubina związana. Pojawia się przy różnych jednostkach chorobowych: WZW; żółtaczka mechaniczna i miąższowa; wrodzony defekt metabolizmu bilirubiny.
Urobilinogen przesącza się proporcjonalnie do jego ilości w surowicy. Wzrasta w chorobach wątroby; zaparciach i niedrożnościach jelit. Występuje również w czerwienicy prawdziwej oraz w powikłaniach poprzetoczeniowych. Brak urobilinogenu w moczu występuje w : ciężkiej żółtaczce mechanicznej, ciężkim uszkodzeniu wątroby, zniszczenie flory bakteryjnej w jelitach (długotrwała antybiotykoterapia).
Badanie mikroskopowe osadu moczu stanowi integralną część badania ogólnego moczu. Prawidłowy wynik testów paskowych nie wyklucza patologii. Dotyczy to szczególnie erytrocytów i leukocytów, które w moczach świeżych mogą jeszcze nie dawać reakcji chemicznych. Porcję moczu w ilości 10ml należy zwirować przy obrotach 1500-2000 w czasie 5 minut, zlać 9,5 ml i osad oglądać pod mikroskopem w specjalnych przeznaczonych kamerach, bądź na szkiełku pod szkiełkiem nakrywkowym przy powiększeniu 400x. Osad moczu noworodków, niemowląt oraz u osób z ciężką niewydolnością nerek ogląda się z moczu niewirowanego. Ocenia się przy tym ilość leukocytów oraz erytrocytów.
Erytrocyty świeże do 5 w polu widzenia uznaje się za wartość prawidłową, jednak każdy erytrocyt wyługowany świadczy o chorobach górnych dróg moczowych. Erytrocyty świeże, z reguły, świadczą o chorobach dolnych dróg moczowych, mogą pojawić się także w innych sytuacjach, tj.: po wysiłku fizycznym, u osób palących papierosy, przy hemoroidach lub też po prostu przy menstruacji. Erytrocyty wyługowane pochodzą z górnych dróg moczowych, przede wszystkim przy kamicy, śródmiąższowym i odmieniczkowym zapaleniu nerek. Wyróżniamy krwiomocz i krwinkomocz. Krwinkomocz jest wówczas, gdy kolor moczu określamy jako żółty, jasnożółty, gdzie gołym okiem nie widać, że mogłyby tam być erytrocyty. Krwiomocz jest widoczny, mocz ma kolor czerwony, brunatny.
Leukocyty stanowią składnik moczu. Za wartości prawidłowe uznaje się ilość leukocytów 0-8 w polu widzenia, w warunkach fizjologicznych występują w małych ilościach, zwiększona ich ilość to leukocyturia. Ich ilość zwiększa się w zapaleniach układu moczowego, przy zwiększonym wysiłku, gorączce, odwodnieniu, przewlekłej niewydolności krążenia. Nie każde zmętnienie moczu jest związane ze zwiększoną ilością leukocytów, jednakże zmniejszenie przejrzystości moczu spowodowane zwiększeniem ilości leukocytów zwane jest ropomoczem (pyurią).
Nabłonki fizjologicznie występują w osadzie, pochodzą ze złuszczających się dróg moczowych. Ich zwiększona ilość świadczy o stanie zapalnym, a u kobiet świadczą o zanieczyszczeniu z dróg rodnych.
W osadzie moczu możemy również wyróżnić różnego rodzaju wałeczki oraz kryształy. Te pierwsze sugerują szereg różnych chorób, natomiast dopiero wielokrotne pojawianie się kryształów w dużej liczbie może sugerować patologię.
Mocz powinien być jałowy. Jednak często dochodzi do nieprawidłowego pobrania. W ten czas w obrazie mikroskopowym dostrzec można bakterie. Wynika to ze złego pobrania materiału, bądź choroby układu moczowego. Dzieje się tak również w przypadku drożdży. Ich obecność dostrzega się u osób chorych na cukrzycę, HIV, kobiet stosujących długo hormonalną antykoncepcję, po antybiotykach, chemii i immunosupresji.
Istotna jest też witamina C. Bardzo dużo ludzi zażywa ją, wydala się ona z moczem. Zaburza ona oznaczenie leukocytów i erytrocytów. Ważne jest, aby wykluczyć jej interakcję.
Mgr Klaudia Put, mgr Daria Zarzycka
Bibliografia:
- A. Dembińska-Kieć, J. Naskalski, Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej”; Elsevier Urban&Partners, Wrocław 2013
- N.A. Brunzel, Diagnostyka laboratoryjna moczu i innych płynów ustrojowych; Elsevier Urban&Partners; 2016
- B. Neumeister, I. Besenthal, B. O. Bohm; Diagnostyka laboratoryjna; Elsevier Urban&Partners, 2013
